Scena I - Scena II - Scena III - Scena IV - Scena V

Scena I

Sala w zamku Kirkora - Uczta - Przez okna widać błyskawice.
Grabiec ubrany jak król siedzi na pierwszym miejscu - Balladyna, Kostryn, Szlachta, Służba zamkowa.
Chochlik i Skierka stoją za krzesłem Grabka.

JEDEN ZE SZLACHTY

Zdrowie jasnego króla!

GRABIEC
do Chochlika

Podziękuj, ministrze.

CHOCHLIK
ze śmiesznym gestem

Król dziękuje.

GRABIEC

Mój błaźnie, każ, niech pieczomistrze

Przyniosą nowe danie...

SKIERKA

Już kuchta zamkowy

Nie ma nic na półmisek prócz cielęcej głowy,

Lecz ta niedopieczona na królewskim karku.

GRABIEC

Widziałem dwa chodzące pawie na folwarku,

Upiec je i dać na stół, ja poczekam na nie.

KOSTRYN

Służba! Przed jasnym królem, na ostatnie danie

Postawcie złotnikami napełnioną tacę.

GRABIEC
biorąc z tacy złotniki, rozdaje Chochlikowi, Skierce -
a potem sam napełnia kieszenie.

Ministrze, za rok usług z góry ci zapłacę,

A nie drzyj tak poddanych; tobie, miły błaźnie,

Za tysiąc żartów, złotnik: spraw nam śmiechu łaźnię!

Sobie także za ciężkie płacę panowanie.

A to - to mi schowajcie jutro na śniadanie...

BALLADYNA

Honor to dla mnie, że gość tak dostojny

Raczył nawiedzić mój zamek i stoły.

Pijcie panowie!

Do Kostryna, który ją za rękę ściska, mówi cicho

Chłopcze! siedź spokojny,

Na Boga! patrzą - odgadną - zginiemy.

do innych

Pijcie, panowie! Panie Chrząszcz z Jemioły,

Pij waść. - Dlaczego pan Gryf siedzi niemy?

Proszę wynaleźć wesołą rozmowę.

PIERWSZY ZE SZLACHTY

Mówimy o herbach.

GRABIEC

Ja mam w herbie króla

Złote trzewiki, koronę i głowę.

PIERWSZY ZE SZLACHTY

Ja mam dwie trzaski.

DRUGI ZE SZLACHTY

A ja mam pół ula.

PIERWSZY ZE SZLACHTY

A ty, grafini?

BALLADYNA

Ja?...

KOSTRYN

Pani! wszak byłaś

Księżniczką możnej Trebizonty.

GRABIEC

Proszę!!!

Najświętsza Panno! co ty narobiłaś

Książąt na ziemi! Miałaś aśćka grosze?

BALLADYNA

Ja? - o! wspomnienie! Wuj nielitościwy

Wygnał mię z państwa, zagrabił dzielnicę;

Przez niego bracia moi królewice

Zamordowani.

GRABIEC

Proszę! co za dziwy!

Kto by uwierzył?...

BALLADYNA

I mnież odmówicie

Wiary? - nie proszę o pożałowanie.

Ach, ja szczęśliwa, ja uniosłam życie;

Lecz matka moja! - Matkę moją, panie,

Zamurowano w pałacu framudze.

GRABIEC

Biedna starzyna!

BALLADYNA

Ale ja was nudzę

Opowiadaniem tego, co mię boli.

Proszę pić! proszę! Gdzie krajczy? podstoli?

Niech daje wina... Wy czar dolewajcie,

Bądźcie weseli...

GŁOS SŁUGI
za kulisą

Stój, matko!

GŁOS WDOWY
za kulisą

Puszczajcie!

BALLADYNA

Gdzie ja się skryję?

WDOWA
wpada przebijając się przez służbę i staje śród sali -
dygając pomięszana

Kłaniam pięknie, moi

Rycerze. - Córko! ha! to się nie godzi

Zapomnieć o mnie.

BALLADYNA

Co się babie roi?

Co to za stara kobieta?

WDOWA

Wy młodzi

Hulacie? dobrze. - Ale tez o matce

Warto pomyśleć. - A to mnie jak w klatce

Zamknięto - stara czeka, czeka, czeka -

Ani przysłała kawałeczka chleba.

A to głód, córko! A przynajmniej mleka

Kropelkę dajcie, wszak tu manna z nieba

Padać nie będzie dla biednej staruszki.

BALLADYNA

Co to się znaczy? to jakaś szalona.

WDOWA

A daj mi, córko, te złote dzbanuszki,

Matce się pić chce.

BALLADYNA

Czemu tu wpuszczona

Ta stara?...

KOSTRYN

Wziąć ją! idź z Bogiem. - Mój królu,

To obłąkana.

WDOWA
do Balladyny

A powiedz: matulu

Do twojej matki, nie nazywaj: stara -

Stara, ta stara -

BALLADYNA

Wziąć ją! wyprowadzić!

GRABIEC

Cha! cha! cha! - jaka to chłopska maszkara,

Dajcie jej pokój: trzeba ja posadzić

Z nami do stołu.

WDOWA

To mi to pan dobry!...

Widzicie! dajcie ławkę, niech usiędę.

Tak, tak, tak trzeba, mój rycerzu chrobry,

Czcić starą matkę. Czy to ja uprzędę

Piękniejszą sobie suknię z pajęczyny?

To wina mojej kwoczki Balladyny,

Że ja w łachmanach, rada, cz nie rada.

Niech się nie dziwi żaden z was acanów,

Że ot

pokazując na suknię

nie złoto, lecz kilka łachmanów

Ze starych kości na proszek opada;

Proszę wybaczyć córce mojej...

BALLADYNA

Piekło!

Jak tu wpuszczono tę żebraczkę wściekłą?

Powiedz, jak weszłaś do złotych pokoi?

Ja ciebie nie znam...

WDOWA

O! święci anieli!

Nie znasz?... ty matki nie znasz? matki twojej?

GRABIEC

Cha! cha! cha! - uszy królewskie weseli

Taki rozhowor...

WDOWA

Powtórz, córko, śmielej,

Ty matki nie znasz? twojej własnej matki?

BALLADYNA

Czy wy ją znacie, panowie, powiedzcie,

Co to za wiedźma?

WDOWA

Świećcie mi! ach świećcie,

Niebieskie gwiazdy! - Wy mi bądźcie świadki,

Jeśli z was który ojcem!... O ty jędzo!

Ach! okropnico córko! to ja ciebie

Nie znam.

BALLADYNA
do Kostryna

Każ, niech ja za wrota przepędzą,

Szczeka za głośno.

WDOWA

Urodziłam z siebie

Trumnę dla siebie - o Boże! mój Boże!...

Służalce na znak dany przez Kostryna chwytają za ręce Wdowę.

Puszczajcie! córko! niech pomyśli - córko!...

O córko! pomyśl - ale tam na dworze

Ciemno, deszcz pada, a piorun pod chmurką

Czeka na siwy mój włos, by uderzył.

Patrzaj przez okno - grom nie będzie wierzył,

Jak mię zobaczy samą w taką burzę,

Że ja nie jestem jaką zabójczynią,

Co się po nocy błąka...

Ciągną ją na znak gniewliwy Balladyny.

Powiem chmurze,

Niech bije w zamek gromem! nie targajcie,

Ja pójdę sama. - Świat teraz pustynią

Dla starej matki...

BALLADYNA

Chleba kawał dajcie.

WDOWA

Bodaj cię chleb ten zadławił! zadławił!

O! nie targajcie; bo i tak podarta

Sukienka moja - wiatr się będzie bawił

Z łachmanem starej matki. O! to czarta

Córka; nie moja! nie moja! nie moja!

Wychodzi - wyprowadzona przez służbę.

BALLADYNA
po długim milczeniu

Czemuście smutni? Wszak pod uczty koniec

Ludzie szczebiocą, co język przyniesie.

A wy milczycie jak w zamczysku zbója?

Słychać tętent.

Co to za tętent?

SŁUGA

Przybył grafa goniec.

BALLADYNA

Niech wejdzie...

Goniec wchodzi.

Jakie od męża nowiny?

GONIEC

Pan graf pozdrawia...

BALLADYNA

A kiedy z powrotem?

GONIEC

Burza go w bliskim zaskoczyła lesie.

Konie ognistym przerażone grzmotem

Grzęzły po bagnach; sosny się jak trzciny

Gięły z okropnym hukiem i łoskotem.

Nie można było dotrzeć do zamczyska,

I pan graf czeka w pustelnika celi,

Aż się ta burza wygrzmi i wybłyska.

BALLADYNA

Cóżeście z panem nowego widzieli?

GONIEC

Pan graf pomyślnej dokonał wyprawy.

Zaledwieśmy wjechali w gnezneńskie ulice,

Koło czerwonej bramy spotkaliśmy orszak

Rycerzy uzbrojonych; na ich czele Popiel

Jechał konno. Koń jego dumny piął się nieraz

I zawieszał w powietrzu żelazne kopyta

Nad głowami pokornie klęczącego ludu.

Wtem Kirkor - któż by myślał? Kirkor samotrzeci

Chwyta dłonią koniowi królewskiemu cugle

Krzycząc: “Srogi tyranie! trzema zabójstwami

Doszedłeś aż do tronu: idź w piekło!” To mówiąc

Mieczem rozciął przyłbicę ukoronowaną

I za szaty chwyciwszy podniósł, wstrząsnął trupa

I ludowi pokazał. Lud zrazu oniemiał;

Potem w niebo ogromnym uderzył okrzykiem,

Nie można było wiedzieć: pochwalał czy ganił.

Nagle się cały ku nam rzucił szumną falą,

Chwila - a już nas jako trzy maleńkie mrówki

Zalał, strzaskał, zdruzgotał. Kirkor jedną ręką

Trzymał trupa, a drugą swój miecz zakrwawiony.

My zaś, jego rycerze, pełniąc rozkazanie,

Mieczów nie dobywali. Wtem tłok ludu, jako

Bałwan rzucony wiatrem, zniżył się kolanem

Przed olbrzymią postawą Kirkora i wołał:

"Niech żyje ludu mściciel! Kirkor król niech żyje!"

BALLADYNA

Co mówisz? Kirkor królem?

GONIEC

Racz końca wysłuchać.

Gdy lud głosił go panem, Kirkor miecz błękitny

W trupiej ocierał szacie; widać, że głęboko

Dumał, jakimi słowy myśl wyrazić zdoła.

Na koniec rzekł: "O! Lachy, ja nieznany rycerz

Nie mogę przesławnemu władać narodowi;

Com uczynił, czyniłem nie dla wyniesienia

Głowy mojej, czyniłem to dla szczęścia ludu.

Jam stworzony do ciszy wiejskiej i prostoty,

Dla mnie za ciężką była nawet godność grafa

I zniżyłem ją szczeblem, pojąwszy w małżeństwo

Zamiast jakiej królewnej ubogą chłopiankę;

Ona zamiast herbowych znaków połączyła

Z herby moimi dzbanek pełen malin; ona

Niepodobna królowej; ani państwa pany

Zechcą chłopianki dzieciom na przyszłość podlegać".

BALLADYNA

Niegodne kłamstwo! kłamstwo! to kłamstwo!

GONIEC

I dalej

Kirkor tak rzecz prowadził: "Ogłoście po kraju

Bezkrólewie! a kto się na zamku pokaże

Uwieńczony prawdziwą koroną Popielów,

Koroną, w której znany brylant "żmije-oko"

Między dwóma rubiny na trzech perłach leży,

Tego królem obierzcie". - Lud zgodnym okrzykiem

Przyzwolił na tę mowę, i osierocony

Czeka, aż się ukaże król, dziedzic korony.

GRABIEC
na którego wszyscy patrzą

Czemu ci ludzie patrzą na mnie jak gawrony?

SZLACHTA

Klękajmy wszyscy przed tym ukoronowanym,

On królem...

GRABIEC

Co? ja królem? gdybym nie był pijanym,

Upiłbym się z radości. Los głupi jak rura!

Wyskoczyłbym ze skóry, gdyby moja skóra

Nie była teraz skórą królewską.

SZLACHTA

Żyj długo...

GRABIEC

Sto lat! Sto lat żyć będę; wziąłem skórę drugą

Jak wąż - jak wąż, panowie, mam oko z brylanta.

Puściłbym się po sali z grafinią kuranta,

Gdyby nie godność, prawda? która siedzieć każe.

Tak się w mój tron złocisty królowaniem wrażę,

Że nie oderwą ludzie od tronu człowieka.

Proszę! co za dziw!

BALLADYNA
do Kostryna

Słyszysz, jak burza się wścieka?

Dzwonią deszczowe rynny. W tej okropnej burzy

Słyszę głosy płaczące...

KOSTRYN

To krzyk nocnych stróży.

BALLADYNA

Nie, to są jakieś głosy inne, jęk ze świata

Umarłych. - Lej mi wina. Wszystko tak się splata,

Że chyba się powiesić.

GRABIEC

Teraz po obiedzie

Trzeba wymyślić wesołą zabawę.

Każcie tu wpuścić kuchenne niedźwiedzie,

Co kręcą rożnem; niech tańczą.

PIERWSZY ZE SŁUG

Kulawe,

Pan graf podstrzelił je...

GRABIEC
do Chochlika

Więc ty, ministrze,

Weź moje berło wierzbowe i na nim

Graj jak na dudzie - a zatykaj bystrze

Dziurki palcami, jeśli pomysł nowy,

Dążący prosto ku uszczęśliwieniu

Przyszłych poddanych, wypsnie ci się z głowy

Przez głupie wrota. Słuchajcie w milczeniu...

Graj!

CHOCHLIK

Co grać, panie?

GRABIEC

Kładź palce na dziury,

To berło z mojej wykręcone skóry

Wie, co ja lubię.

SKIERKA

Graj! ja do wtoru

Zawołam echa ciemnego boru,

Co rzecz widziały.

Chochlik gra na flecie smutną pieśń wiejską, a zmięszane głosy w powietrzu poczynają śpiewać.

ŚPIEW

Obie kocha pan;

Obie wzięły dzban;

Która więcej malin zbierze,

Tę za żonę pan wybierze.

Cha!... cha!...

Pieśń niknie jak echo.

BALLADYNA

Co to się znaczy? kto śpiewał i taką

Pieśń skończył śmiechem?

KOSTRYN

Cyt... to przywidzenie!

BALLADYNA

Ktoś śpiewał...

do Chochlika

Proszę, graj -

do Kostryna na stronie

A ty, Kostrynie,

Patrz w twarze ludzi, a jeśli dostrzeżesz,

Z ust których wyjdzie pieśń, powiedz; - obmyślę,

Co z tym człowiekiem stanie się...

do Chochlika

Dudarzu,

Zagraj mi jeszcze wieśniaczą balladę

I obudź echa wiszące nade mną

W kopule sali. - Objaśnić pochodnie.

Chochlik gra.

ŚPIEW DUCHÓW

Tobie szatan stróż

Włożył w rękę nóż;

Siostra twoja rwie maliny.

A ty? a ty? Nóż twój siny

Poczerwieniał krwią...O!...

Pieśń kończy się echowymi jękami.

KOSTRYN

Przestań, grafini mdleje.

BALLADYNA

Nie.. ja żywa...

Śpiewajcie... jeszcze. - Objaśnić pochodnie...

Chochlik gra.

ŚPIEW DUCHÓW

Na twej czarnej brwi,

Niby kropla krwi.

Kto wie, z jakiej to przyczyny?

Od maliny? lub kaliny?

Może... cha!...

Pieśń kończy się echem.

BALLADYNA
daje znak ręką

Dalej...

JEDEN Z PANÓW

Co znaczy takie obłąkanie

W oczach grafini? Czy prosta piosenka,

Którą wieśniacy przy grabionym sianie

Nucą na fletniach, tak ją biedną nęka?

BALLADYNA

Dalej!...

JEDEN Z PANÓW

Obudźcie tę kobietę bladą.

Ona zasnęła i śpi z otwartymi

Oczyma...

KOSTRYN
do nieruchomej Balladyny

Pani!...

JEDEN Z PANÓW

Rozkaż, niech ją kładą

W gorące łoże, skościała jak drewno...

Grom bije głośny... Balladyna budzi się.

BALLADYNA

Co ze mną było?... Jak ja okropnymi

Sny przerażona.

do Kostryna

Słuchaj, ty... ja na pewno

Gadałam we śnie. Czy we śnie gadałam?

KOSTRYN

Nie...

BALLADYNA

Bogu dzięki. Ale gdy ja spałam,

Wyście musieli rozpowiadać głośno

O czym okropnym?

do gości

Proszę, pijcie! - widzę,

Że lepiej zrobię usiadłszy za krośno

Niż przy pucharach.

GRABIEC
budząc się

Przepraszam, panowie.

BIESIADNICY

Za co?

GRABIEC

Przepraszam i bardzo się wstydzę,

Że byłem zasnął.

Pije.

Zamku pana zdrowie!

BIESIADNICY

Zdrowie Kirkora!

GRABIEC

Podściwy! podściwy!

Zamiast panować woli jeść maliny.

Każcie, niech jaki leśnik lub myśliwy

Pójdzie do boru i malin przyniesie.

BALLADYNA

Straszne zachcenie...

GRABIEC

W podzamkowym lesie

Muszą być słodkie maliny i duże,

I smakowite, skoro Kirkor woli

Dzban takich malin, niż meszty papuże

I płaszcz królewski. - Każ, niech nam podstoli

Malin dzban poda na pokosztowanie.

BALLADYNA

Odwagi!... nic się gorszego nie stanie.

Słyszałam echa grobowych rozwalin,

Ujrzę, czy więcej prócz słów co wyrzucą

Wzruszone groby. - Malin! dajcie malin!

Pokazuje się cień Aliny z dzbankiem malin na głowie.

Czułam cię dawno w powietrzu - a teraz

Widzę. - Jak błyszczą oczy twoje? Biała!

Ja się nie lękam - widzisz - ale ty się

Nie zbliżaj do mnie...

PIERWSZY ZE SZLACHTY

O czym ona gada?

BALLADYNA

Mów ze mną przez stół. - Niech mi jaki człowiek

Da rękę - ja się boję -

PIERWSZY ZE SZLACHTY

Czy słyszycie,

Jak ząb jej dzwoni o ząb z przerażenia?

BALLADYNA

Idź... potępiona - odnieś, skąd przyniosłaś

Ten dzbanek pełny czegoś, co się rusza,

Jak to, co w grobie. - Czy powieszonego

Na zamku wieży przed latami trupa

Cień padł do sali i stoi na nogach

Nie oddychając? - O! precz... widmo białe

Zarżniętej -

Cień znika.

PIERWSZY ZE SZLACHTY

Jaka woń malin! czujecie?

DRUGI ZE SZLACHTY

Powietrze pełne malin...

BALLADYNA
padając

O! umieram!

KOSTRYN

Wody!... hej wody! Ja szaty rozdzieram,

Lejcie tu na pierś - niech służebne wnidą.

Wchodzą kobiety.

Wynieście panią...

Wynoszą Balladynę.

Raczcie wstać od stołu,

Pochodnie gasną. Napełnia ohydą

Ten stół splamiony, resztki chleba, wołu.

Czy chcecie rzucać ogryzione koście

Wzajem na siebie, jak czynią Duńczycy?...

Proszę do komnat. - Wy stoły wynoście;

Wy z pochodniami poprzedzajcie króla,

Gdzie dlań usłano w pobocznej wieżycy

Łoże puchowe. -Jutro się rozhula

Zamek i będzie wesoły jak wczora.

Lecz na dziś dosyć... Panowie, spać pora.

Proszę porzucać puchary i ławy -

Jak ciężko Lachy odpędzić od strawy

I od napoju; wiszą by pijawki

Na ustach dzbanka, przy muzyce czkawki.

Podczas tej mowy wynoszą stoły. - Grabiec wyprowadzony przez
służbę z pochodniami. - Za nim wszyscy biesiadnicy i Kostryn wychodzi ostatni.

Scena II

Las przed celą Pustelnika. Burza trwa, Pustelnik i Kirkor.

KIRKOR

Chroń się, starcze, do celi, burza tobie z głowy

Okradnie siwe włosy. Ludzie i zdarzenia

Kradną... złodziej płaszcz zedrze, a nędza koszulę.

Trzeba wszystkiemu zbrojną ręką się opierać...

Lecz smucisz się za wcześnie - bo ja ci przysięgam,

Że zginę lub skradzioną koronę odzyskam.

Oto choć bliski domu, mógłbym za godzinę

Z ust żony pocałunków tysiąc wziąć na drogę

I napić się jak ptaszek w różanym kielichu,

Dziobiąc rosy perełki: wolę tej rozkoszy

Zaniechać, a do Gnezna zaleciawszy nocą,

Lud zebrać - i obwieścić wszystkiemu gminowi,

Jakoś ty, dziedzic prawy, bezecną kradzieżą

Dobra twego postradał. Potem zaś trębaczom

Każę głosić po kraju i mieście, że kto się

O tron Lachów zgłaszając pojawi na zamek

Uwieńczony prawdziwą koroną Popielów,

Temu ja fałsz zarzucam; takiemu na czole

Mieczem wypiszę słowo zasłużone: złodziej...

Módl się więc za mnie, starcze, aby mi Bóg żywy

Dał zwyciężyć na szrankach - i czekaj z powrotem.

PUSTELNIK

Niech cię Bóg błogosławi.

KIRKOR
klaszcze, wchodzi Żołnierz

Wsiadać na koń! lotem

Trzeba spieszyć do Gnezna.

Rycerz wychodzi.

PUSTELNIK

Słuchaj! ja ci radzę

Wróć do zamku, odpocznij, po dalszej rozwadze

Obaczysz co przedsięwziąć.

KIRKOR

Ja, starcze, leniwy.

Dzisiaj odrobić chcę całą pańszczyznę;

A odrobiwszy całą, żyć szczęśliwy

Z drogą małżonką. Całą ci ojczyznę

Włożę na barki; a gdy będziesz dźwigał

Rzeczy i ludzi, to ja się zakopię

W zamku spokojny... Niechby mi dościgał

Sad owocowy, niechbym małe chłopię,

Dzieciątko moje, na rękach kołysał,

O to się modlę... Ty mi zaś co roku

Z tronu do chaty listy będziesz pisał.

Niechaj raz na rok spadnie mi z obłoku

Biały gołąbek i pod skrzydełkami

Przyniesie powieść, pełną tych wielkości,

Co budzą uśmiech i sen pod lipami

Dają smaczniejszy... Król mi pozazdrości

Żony i dziecka, i lipy, i chłodu,

I snów pod lipą, i złotego miodu. -

Żegnaj mi ! żegnaj! Nim słońce zaświeci,

Będę w stolicy. Hop! hop! na koń, dzieci!

Kirkor wychodzi. Słychać tętent oddalających się.

PUSTELNIK
sam

O Boże! Boże! Wolę, niech do Gnezna wraca,

Niżby miał do tych piersi szlachetnych przycisnąć

Krwawą swoją małżonkę. Bogdajbyś ty nigdy

Nie znał, Kirkorze, z jakiej matki się urodzą

Dzieci twoje. Bogdajby za pierwszą nagrodę

Bóg uczynił cię wdowcem, nim ojcem uczyni.

Słychać głos Wdowy.

WDOWA
za sceną

Biedna ja! biedna!

PUSTELNIK

Co to za wołanie

Tak pełne płaczu?

WDOWA
za sceną

O biedna, ja biedna!

Wdowa wchodzi jak ślepa, szukając drogi ręką.

PUSTELNIK

Jakaś kobieta, jak łachman w łachmanie,

W noc tak okropną, ślepa, sama jedna!

do Wdowy

Skąd, moja matko?

WDOWA

Matko? O! na Boga,

Tak nie nazywaj, córko niegodziwa!

Matka? psia matka!

PUSTELNIK

Skąd idziesz, uboga?

WDOWA

Ja nie uboga. - Siwa, siwa, siwa,

Jak gołąbeczek. - Nie wiesz, co się stało?!

Grafini, moja córka, wielka pani,

A ja na wietrze z głową taką białą.

Mówię piorunom: bijcie! bijcie we mnie!

I nie chcą słuchać... A w zamku zebrani

Pijaki sobie winszują wzajemnie,

Że córka moja pije, wielka pani. -

Czy ty rozumiesz? - Ma zamek i wieże -

Grafini -

PUSTELNIK

Jak się córka twoja zowie?

WDOWA

Zowie się córką. Ale ja nie wierzę,

Ażeby ona miała oczy w głowie,

Oczy, co płaczą. - W taką zawieruchę!

W takie pioruny, na deszcz wygnać matkę.

Co ją karmiła, co piersi ma suche,

Starością suche - a włos taki biały,

Jak co świętego.

PUSTELNIK

Chodź pod moją chatkę,

Ty drżysz od zimna! chodź!

WDOWA

I zamek cały

Do niej należy, wielki jak pół świata...

Widzisz!... Grafini?!

PUSTELNIK

Chodź!...

WDOWA

Tu będę czekać;

Czy moja córka wie, gdzie twoja chata?

A kto wie? może, jak pies zacznie szczekać

Na jaki łachman, wspomni o matce

I każe szukać po świecie. - Być może!

Wszak Bóg ma litość?

PUSTELNIK

Chodź, przepłaczesz w chatce

Tę noc burzliwą, a gdy błysną zorze,

Ja cię powiodę do wielkiego króla;

Do nóg się rzucisz błagając o litość

I...

WDOWA

Powiem - jemu:... "Ja biedna matula

Do nóg się rzucam.

Klęka.

Królu, złoty panie!

Każ córce, która ma złota obfitość,

Niechaj mnie kocha".

Wstaje.

A król z tronu wstanie

I zaprowadzi mnie do serca córki.

O! o! o!

Płacze.

Wiesz ty, za szkaplerza sznurki

Wieszałam się na sośnie skrzypiącej, za gardło,

Drzewo się ułamało...

Głupia - ślepa, wybrałaś gałązkę umarłą,

Gałązkę - córkę drzewa. - Żelazna gadzino,

Nie zlitowałaś się ty matki wdowy?

A ja by żyła chleba okruszyną

W twoich pałacach! Niechby twoja ręka

Sypiąc gołąbkom w trawę żer perłowy

Nie odganiała od pszenic ziarenka

Zgłodniałej matki. - Wygnać w las! na burze!

Wypędzić matkę! upadłam w kałużę

I grom czerwony wyjadł z powiek oczy,

Wyjadł do szczętu...

PUSTELNIK

Oślepłaś?...

WDOWA

Mózg toczy

Okropna ciemność. Miałam przed wieczorem

Tyle światłości, że mogłam za borem

Rozróżnić białe słońce od księżyca;

A teraz...

Błyska.

PUSTELNIK

Jak to? i ta błyskawica

Nie świeci tobie?

WDOWA

Wzrok ludzi nie strzeże

Od Boga ręki - co mi dziś po wzroku.

A wiesz ty? wiesz ty, że ja teraz wierzę,

A nie wierzyłam dawniej - że co roku

Ptaszki jaskółki nim pójdą za morze,

Stare, zgrzybiałe, biedne matki - duszą.

Tak, tak, tak... ludzie prawdę mówić muszą.

Żebrząc po świecie, piosenkę ułożę;

Groszową piosenkę o jaskółkach czarnych,

Co duszą matki - proszę! w ptaszkach marnych

Taka nielitość! Wygnać matkę starą,

Głodną, na cztery wichry, targające

Za siwe włosy.

PUSTELNIK

Podściwych tysiące

Padają na tym świecie złych ofiarą.

Gdybym ja ciebie wziął za nieszczęść świadka?

WDOWA

To i ty matka... i ty także matka?

Nie pójdę z tobą, bo się będziem kłócić

O piękność imion naszych córek - moja...

Ach, gdybyś ty mię z grobu chciał occucić,

Wołaj: Bladyna. - Pójdę szukać zdroja

I pić jak wróble, zadzierając główkę

Do Pana Boga - dzięki mu, dał wody.

Śpiewa mrucząc

Stara miała jedną krówkę

I chacinę, i ogrody,

I dwie córki...

Odchodzi w las.

PUSTELNIK

Po kraju całym szukać każę

Tej matki - i okropny sąd wydam na dziecko.

Odchodzi do celi.

Scena III

Noc - błyska. - Sala bez światła w zamku Kirkora.
Skierka i Chochlik wychodzą z drzwi, którymi wyprowadzono po uczcie Grabka.

SKIERKA

Nasz pan usnął tam na wieży

I śpi głęboko; ja lecę,

Nim się ta burza uśmierzy,

Kąpać się w błyskawicach.

CHOCHLIK

Ja wyprawiam hecę

W stajni, gdzie nad wrotami nie przybito sroki.

Czy wiesz, że na tej wieży puchacz jednooki

Zaprosił mnie na ucztę? będzie patrzał krzywo,

Jeśli pogardzę udem zadziobanej myszy.

SKIERKA

Ja matkę bociana siwą

Lecę nakarmić; nie słyszy

Na prawe ucho i ślepa;

Wczora od chłopskiego cepa

Uratowałem niebogę...

Polecę, czekać nie mogę.

W taką burzę biedna stara

Może z przestrachu umarła.

CHOCHLIK

Co to za stuk?...

SKIERKA

To burza drzwi zawarła.

CHOCHLIK

Cyt... ktoś idzie...

SKIERKA

Jakaś mara

W bieli... przez okno wylecę...

Wylatuje przez okno.

CHOCHLIK

Za nim! na koniach w zamku wyprawować hecę.

Wylatuje.

Scena IV

Sala taż sama.

BALLADYNA
sama wchodzi w nocnym ubiorze z nożem w ręku

Nie mogłam spać, nóż leżał przy mnie, wzięłam.

W koszuli - wstyd! gdyby cię kto zobaczył

W koszuli z nożem w ręku? - Jak tu ciemno!...

Idzie ku wieży.

Cyt... jakiś szmer? - Wiatr mi zgasił świecę...

To przywidzenie - nic nie słychać, zamek cały

Głęboko śpi... Lecz jeśli śpi ten człowiek

Z otwartą powieką?... to co? to co?

Jeżeli dziś nie zrobię rzeczy, jutro

Żałować będę, wiem, żałować będę.

Wiatr zamknął za mną drzwi, a ja myślałam,

Że jaki ciemny duch zamykał za mną;

I dotąd nie spojrzałam w tamtą stronę,

Jakbym się bała spotkać z czym okropnym.

Ogląda się.

A widzisz, nie ma nic, nic nie ma. Ciemne

Powietrze. Mgła; żadnych nie widać mar.

Błyska.

Wszelki duch Boga chwali! Jaka to była

Błyskawica czerwona! jak wszystkie ściany

Widziałam białe. - Cyt. - Nie słychać nic -

Spiesz się! - Lecz jeśli żar błyskawic lunie

Na moją twarz, gdy będę z nożem stała

Nad nim; to co? - Ogień pokaże tobie

Miejsce, gdzie masz uderzyć. - O, błyskawice!

Stwórzcie czerwony dzień na łonie nocy,

Bądźcie mojego czynu słońcem. - idę.

Wychodzi na wieżę.

Scena V

Sala taż sama.

KOSTRYN
wchodzi zbrojno z dobytym mieczem

Drzwi otworzone. Teraz mię, fortuno,

Prowadź i pomóż ze złotego cielca

Jak Jazonowi złote obciąć runo,

A ja przysięgam, że choć syn wisielca,

Będę na tronie jako syn książęcy;

Dziś sługa gorszych, jutro pan tysięcy

Lepszych ode mnie. - Cyt. - To puchacz huczy

Na wieży zamku. - Idźmy na drabinę -

Wszystko gotowe. Mam pęk cały kluczy

Od bram zamkowych, płachtami obwinę

Konia podkowy - i z ową koroną

W pochmurnej nocy jak duch czarny zginę;

A co nad wszystko: z cudzołożną żoną

Rozbrat na wieki. O! szatanie prowadź!

Chce iść na wieżę i we drzwiach spotyka się z powracającą Balladyną.

Kto to?

Cofa się z przestrachem.

BALLADYNA

Ja.

KOSTRYN

Sama - w ciemnościach - co znaczy?

Słyszałem jakiś jęk, szedłem ratować.

BALLADYNA

Przynieś mi światła; niech światło zobaczy,

Jak ja okropnie muszę być czerwona.

Skończyłam. - Kogo ty ratować chciałeś?

Już zdaje mi się, że ta burza kona,

Ustało błyskać. - To i ty słyszałeś

Ten jęk okropny?... aż tu było słychać?!

To dziwne! Kiedy przestawał oddychać,

Raz westchnął. - Idź ty po światło, Kostrynie,

Idź na dół.

Kostryn wychodzi.

Dziwnie krew pachnie ode mnie...

Stało się - stało; teraz nadaremnie

Żałować rzeczy. Stało - się przeminie.

Z nas wszystkich kiedyś będą takie trupy. -

Świecy! - mój cały zamek za błysk świecy!

Kostryn wchodzi bez światła.

KOSTRYN

Wszystko śpi w naszej ceglanej fortecy,

Nawet zgasły latarniowe słupy

Przy bramie zamku. Czy służbę rozbudzić?

BALLADYNA

Nie budź nikogo; musiałam zabrudzić

Ręce po łokieć. Dziwną pachnę wonią.

KOSTRYN

Wzięłaś koronę?

BALLADYNA

Nie... stój, pójdę po nią.

Ja się nie lękam. Wiem gdzie stoi łoże.

Wychodzi Balladyna na wieżę.

KOSTRYN

Straszna odwaga. Omal tobie, Boże,

Nie podziękuję, że mi ona kradnie

Czyn ten okropny... Chciałbym na jej czole

Zobaczyć, jaką barwą lwica bladnie.

Balladyna wraca bez korony.

BALLADYNA

Próżno w ciemnościach macałam po stole,

Ten stół miał jakieś rysy zimnej twarzy.

Może to nie był stół...

KOSTRYN

Ty stój na straży,

Ja pójdę szukać...

BALLADYNA

Stój... Nie, idź - wszak ja się

Nie lękam siebie. - Nawet nie żałuję...

Kostryn wychodzi na wieżę.

Ja wiem, że zwykle Lachom żal po czasie

Zawraca głowy i sen cichy truje.

Może się teraz trup czerwony snuje

Przed ludzi śpiących oczyma, a oni

Przez sen żegnają krzyżem cichą marę. -

Schodzi po wschodach; jak te szczeble stare

Trzeszczą...

do Kostryna, który wchodzi z koroną

Znalazłeś... ty coś trzymasz w dłoni?

KOSTRYN
ponuro

Tak.

BALLADYNA

Daj. Nie! nie! nie! nie zbliżaj się do mnie,

Bo będę wołać ratunku od ludzi...

Stój tam.

KOSTRYN

Co znaczy? mówisz nieprzytomnie.

BALLADYNA

Stój tam, bo krzyknę, zamek się obudzi,

Stój tam z daleka, aż w tobie przeminie

Ta myśl... W powietrzu ją czuć... o! Kostrynie,

Chciałeś mię zabić, serce twoje biło

Głośno, jak moje bije, gdy zarzynam.

KOSTRYN

Jeślim to myślał, na wieki przeklinam

Ów zakąt mózgu, gdzie się urodziło

Szalone dziecko.

BALLADYNA

Chodź tam, do komnaty...

A namówimy się po cichu razem,

Co jutro czynić...

Rozwidnia się trochę.

KOSTRYN

Doniosły mi czaty,

Że Kirkor wrócił do Gnezna, żelazem

Grożąc takiemu, co by się z koroną

O tron upomniał...

BALLADYNA

To nic... będę miała

Ludzi i miecze; a za moją stroną

Będzie ta tłuszcza ludzi, omal cała

Karmiona w zamku... Kirkor nie poskromi

Złotego deszczu. - Cyt -

KOSTRYN

Nic, to na dworze

Wróble świegocą.

BALLADYNA

Jak to? już dzień? Boże!

Jak biała światłość... mdło mi! mdło mi! mdło mi!

KOSTRYN

Idź, prześpij szarą godzinę poranku.

Ja sam obudzę, gdy słońce zaświeci;

Staniesz w rycerzy uzbrojonych wianku.

Jakoś to będzie - wojsko nam się skleci.

Daj klucz od skarbu, będę mierzył garcem

Przekupne złoto.

BALLADYNA

Skończ także ze starcem,

Co mięszka w celi - a nas tylko dwoje

Będzie wiedziało.

KOSTRYN

Ty ciężarna; troje.

BALLADYNA

Jak to? i dziecko noszone w żywocie

Będzie wiedziało? - Idź! - W biednej istocie

Nieurodzonej taka tajemnica.

Ty się najgrywasz? Jeśliby tak było,

Jak ty powiadasz, czy ja szalenica

Porodzić żywe? Lecz nie - będzie żyło,

Dziecko nic nie wie...

KOSTRYN

Niechaj moja lwica

Spać się położy - i zbudzi się świeża

Do nowych czynów, w przyłbicy rycerza.

Wychodzą.

Koniec aktu czwartego